Qooraansi

Kaddib sanado xasillooni la’aan ah, Somalia waxay weli muquuranaysaa khilaafaad, iyadoo ay culays ku hayaan weerarro ay ka dambeeyaan kooxaha gaysta cunfi xag-jirnimo ku salaysan sida Al-Shabaab, kuwaasoo weli xukuma degaanno iyo bulsho deggan qaybo badan oo dalka ka mid ah, gaar ahaan koonfurta iyo bartamaha dalka, waloow ay sanadihii dambe ay dhulal ka qabsadeen Ciidanka Xoogga Dalka Somalia (SNA) iyo kuwa Midowga Afrika ee UNISOM oo hirgelinaya qorshaha Kal Guurka Qaranka. Woqooyiga, qayb yar oo ka tirsan Kooxda Daacish ayaa meelo ka haysata.

Gaar ahaan jawiga siyaasadda aan fadhin iyo dulduleellada amaan ee maxalliga ah, kooxaha xag-jirka ah iyo kuwa aan dowladda ka tirsanayn waxay heli karaan meelo ay ku bullaalaan iyagoo buuxinaya meelaha ay banneeyeen hay’aadka dowladeed ee aan kalsoonida lagu qabin, maqnaanshiyaha dowlad shaqaynaysa iyo bulsho aan sinnayn. Kooxaha xag-jirka ah ee cunfiga adeegsanaya waxay dadka ku saameeyaan qorshayaal jinsi ku dhisan iyo xeelado qabiilaysan, dayaacado xooggan, caqiido gelin xag-jir ah iyo manaahij ay ugu tala galeen da’yarta, iyagoo dadka u sameeyey cadaalad macmal ah iyo hannaan canshuureed oo gaar ah.

Ilaa maanta, xaaladaha caawinaya argagixisada iyo xag-jirnimada cunfigu wehliyo waa kuwo ka jira magaalooyinka iyo xitaa bulshooyinka ku nool meelaha dhowaan la xoreeyey, halkaasoo haddii aan laga samaynin dib u heshiisiinno maxalli ah iyo siyaasad loo dhan yahay, fursado shaqo oo da’yarta loogu tala galay, iyo dib u dhis ku aaddan kalsoonida dadka iyo dowaldda, ay kooxaha Al-Shabaab oo kale ay meelahaa dib u qabsan karaan iyagoo weliba iska dhigaya inay yihiin adeeg bixiyeyaal bidaal u noqon kara dowladda.  

Kahortagga xag-jinimada cunfiga ku dhisan (PCVE)

Jannaayo 2016, Xogahaya Guud ee QM ayaa bilaabay Qorshaha Kahotagga Xag-jirnimada Cunfiga ku dhisan, taasoo diiradda saaraysa sida ay taasi u wiiqayso nabadda iyo amaanka, xuquuqul insaanka iyo horumarka waari kara. Waxaa Qorshuhu aqoonsan yahay in xag-jirnimada cunfiga ku dhisani aysan meel cidla ah ka imanin, balse ku dhisan yihiin aanooyinka la isu qabo, cadaalad darrada runta ah iyo tan la is moodsiiyo, iyadoo ay dadku biddaal iyo xoog gelin u arkayaan marka la iska indho tiro ama la burburiyo rabitaanka dadwaynaha.

Si taa wax looga qabto, wuxuu Qorshuhu diiradda saarayaa 7 muhiimadood: 1) wada hadal iyo kahortagga khilaafka; 2) dowlad wanaag, Kala Dambayn iyo xuquuqul insaan; 3) in bulshada lala kulmo; 4) awoodsiinta dhallinyarada; 5) sinnaanta jinsiga iyo awoodsiinta haweenka; 6) waxbarasho, horumarin xirfadeed iyo tas-hiilaad shaqaalayn; iyo 7 xiriirro istaraatiji ah, sida adeegsiga internet iyo baraha bulshada. 

Wuxuu Qorshuhu u baahan yahay iskaashi ballaaran iyo dedaallo isdhexgal ah oo looga hortegayo xag-jirnimo cunfi ah oo uu la kulmo howlgalka nabad ilaalineed ee QM, sida qorshaha siyaasadeed ee gaarka ah iyo hay’aadka QM ee dalka ku sugan, wax kasta oo ay howshoodu tahayba.

Waa halkan meesha ay wajahaadda looga hortegayo xag-jirnimada cunfiga ku dhisani (P/CVE) ay ka ciyaarayso door wax ku ool ah gaar ahaan dhanka mug dhisidda lagu taageerayo iskaashi, muhiimad siin, jadwalayn iyo dib u eegista dedaallada Somalia ee dhanka dowladda iyo madaxda sare. Waxaa intaa dheer, inay howlahaa sare ku xirayso kuwa hoose iyadoo gaaraysa bulshooyinka maxalliga ah iyo bulshada rayidka si ay u noqdaan dad jaal ku noqda lafa-gurka, qalqaalinta, hirgelinta wadajirka ah iyo wada qiimaynta horumarrada socda.

PCVE ee Somalia

Sebtembar 2016, DF Somalia waxay qaadday tillaabooyin horsed ah oo ay ku gudanayso waajibka ka saran qaraarrada Golayaasha Guud iyo midka Amaanka ee QM, iyadoo la timid istaraatijiyad qaran iyo qorshe looga hortegayo xag-jirnimada cunfigu wehlinayo.

Somalia ayaa codatay in la siiyo taageeri dheeraad ah oo ay ka hesho Xafiiska QM ee Somalia si ay si buuxda ugu hirgalaan waajibaadka looga hortegayo xag-jirnimada cunfigu ku laran yahay 1373 (2001), 1624 (2005), 2178 (2014) iyo Qorshaha Xoghayaha Guud ee QM.

Tan iyo markii uu soo baxay Qaraarkii Golaha Amaanka 2358 (2017), xafiiska UNSOM wuxuu lahaa sharciyad uu kula taliyo kuna kaalmeeyo Somalia si loo hirgeliyo qorshayaasha iyo istaraatijiyadaha QM ee lagaga hortegayo xag-jirnimada cunfigu wehliyo. Waxaa sharciyaddaa ka mid ah taageerada iyo isu duwidda howlaha PCVE, iyo kala tala bixinta mawaadiicda gaarka ah, xog wadaagista iyo wax is dhaafsiga jaalalka kale.

Qorshaha 4aad ee Somalia ee Wajahaadda wax ku Oolka ah ee Amaanka (CAS)

Sanadkii 2017, iyadoo si guud loo eegayo amaanka, DF Somalia, QM, saaxiibbada beesha caalamka iyo AMISOM waxay taageereen Wajahaadda wax ku Oolka ah ee Amaanka (CAS) in lagu laro  kuwa PCVE iyadoo ay ka wada qayb qaadanayaan ciidanka iyo ciidamada amaanka, si ay DF iyo Maamul-goboleedyadu ay u yeeshaan hay’ado awood u leh inay sugaan amaanka ay u baahan yihiin muwaadiniintoodu.

Qorshahan 4aad, waxay Somalia iyo saaxiibadeed bilaabayaan dedaallo ku wajahan in khilaafyada looga hadlo qaab siyaasadeed halkii la adeegsan lahaa gacan ka hadal. Waxaana loo qaybiyey laba isku dhis:

1. Kaalmo gaar ah, hagitaan siyaasadeed iyo mid istaraatiji ah oo la siiyo DF Somalia si ay u fuliyaan istiraatijiyadeeda P/CVE ee la qaatay Sebtembar 2016; iyo
2. Qaadista tillaabooyin ay P/CVE isu duwayso oo ay hirgelinayaan hay’aadka kala duwan ee DF Somalia iyo Maamul-goboleedyada oo taageero ka helaya xafisika QM ee Somalia iyo beesha caalamla, si loo hubiyo fulinta barnaamijyada la xiriira kuwaasoo waafaqsan afarta tiir (siyaasad loo dhan yahay, amaan iyo cadaalad, horumar bulsho iyo dhaqaale) iyo mawaadiic la dhex geliyey (xuquuqul insaanka iyo sinnaanta jinsiga, xal waara oo ku wajahan degaanka iyo isbeddelka cimilada) oo qayb ka ah Qorshaha Horumarinta Qaran ee Plan 9, oo sare u qaadaya wajahaadaha xuquuqda ku salaysan, si looga fogaado cuqdad gelinta isla markaana loo hubiyo in hay’adaha iyo wasaaradaha ku shaqada lihi ay gacan ka gaystaan dhimitaanka aanooyinka iyo waxyaabaha dadka degaannadooda ka cayrinaya.

Hay’adaynta

Ma jiro qeexitaan caalami ah oo ku aaddan xag-jirnimada cunfiga ku dhisan laftiisa ama xitaa waxa loo adeegsan karo ka hortaggiisa. Aragtida ‘’Kahortagga Xag-jirnimada Cunfiga ku dhisan’’ waa dhimitaanka saamaynta ay shakhsiga ku yeelanayaan kooxaha argagixisada ihi, sidoo kale bulshooyinka guud ahaan.  Lafa-gur iyo qiimayn caddayn ku dhisan oo lagu wajaho kooxaha cunfiga adeegsanaya ayaa loo baahan yahay. Tani waxay u baahan tahay wajahaad hoos laga soo dhisay si loo bar garto sababaha asaasiga ah, waxyaabaha dadka soo dhowaynaya ama cayrinaya, istaraatijiyadaha qorashada dadka iyo dadka wada xag-jirnimada cunfiga xambaarsan. Waa muhim in dedaallada lagu xiriiriyo wajahitaan sare ka imanaya oo wax ka qabta horumarrada loo baahan yahay iyo siyaasad ay Dowladdu hoggaaminayso si ay hay’aadka DF, kuwa maxalliga ah iyo beesha caalamku ay awood ugu yeeshaan inay si wax ku ool ah wax uga qabtaan waxyaabaha dhibka sababta u ah asal ahaan iyo kuwa wada xag-jirnimada cunfiga ku dhisan. 

DF Somalia iyo Maamul-goboleedyadu waxay isla garteen in iskaashiga P/CVE iyo wasaaradaha ku shaqada leh ee sameeya asaaska hab-howleedka saamaxaya qaab-socodka xiriirka kor iyo hoos ka imanaya iyo hirgelinta qaab gacan ka gaysanaya fulinta kalsooni dhiska iyo howlaha loo baahan yahay. Waxaa intaa dheer, baahida loo qabo daraasaad iyo howlo keeni kara in si firfircoon la isu dhexgeliyo howlaha iyo siyaasadda. Ugu dambayntii, taageerada beesha caalamka ee dedaallada Soomaalida waxaa xiriirinaya unugta PCVE ee Xafiiska Raysal Wasaaraha iyadoo la marayo Qorshaha Cas ee 4.

Xafiiska QM ee Somalia wuxuu si wadajir ah, iyadoo ay wehlinayso Beesha Caalamku ay u  taageerayaan hirgelinta Istaraatiijiyadda Qaran ee PCVE –ga, iyadoo loo marayo waxqabadyo la beegsaday oo la jaanqaadaya NDP 9, sida barnaamijyada kor u qaadaya siyaasadaha loo dhan yahay (oo ay ku jiraan Nabadda Haweenka iyo Amniga, Nabadda Dhallinyarada iyo Amniga) ), Xeerka iyo kala dambaynta - amniga iyo caddaaladda, beddel aan cunfi lahayn, dib usoo-nooleynta iyo dhaqan-celinta dagaalyahannadii hore ee Al Shabaab, yaraynta halisaha xag-jirnimada iyo kahortagga halista xabsiyada, laamaha amniga maamul wanaagga, Islaamka oo ah diin nabadeed iyo dulqaad, adkaysi bulsho, waxbarashada madaniga ah iyo aqoonsiga qaranka, awood-siinta dhaqaalaha iyo shaqaalaysiinta iyo sidoo kale abuurista aragti lid ah iyadoo loo marayo isgaarsiin istiraatiiji ah oo ay ku jiraan qaab-dhismeedka ama xayndaabka cudurka faafaya ee COVID 19.

Barnaamijka Wadajirka ah ee PCVE ee QM wuxuu taageeray hay’adaynta isku xirka PCVE iyo sidoo kale hirgelinta hab-howleedka Istaraatiijiyadda Qaranka. Jiilka labaad ee barnaamijka wadajirka ah ee PCVE wuxuu taageeri doonaa dib u eegista Istaraatiijiyadda Qaranka ee ku wajahan Dulqaadka iyo Wadahadalka. Dedaallada waxay si isa soo taraysa diiradda u saarayaan kor u qaadista wada hadalka oo ah aalad qiime leh oo loogu talagalay wada noolaanshaha iyo aqbalaadda bulshada si wax looga qabto kala duwanaanshaha fikradaha; dhiirrigelinta qaabab ka duwan oo biddaal u noqda gacan ka hadal ku xallinta khilaafaadka; kobcinta is afgarad u dhexeeya dhinacyada is diiddan si loo abuuro xaalad ku habboon nabadda; iyo wax ka qabashada dulqaad la'aanta bulshada Soomaaliyeed oo aad u kala sarraysa, kuna salaysan bulsho qabiil oo uu labku hoggaamiyo, taasoo horseedaysa takoorid bulsheed, dhaqaale iyo siyaasadeed, takoorid qabiillada laga tirada badan yahay, iyo qabiillada tirada yar oo ka mid ah qabiilada xooggan.